Sözleşmelerde Değişiklik Yapmanın Yöntemleri: Kapsamlı Hukuki Analiz

Giriş: Sözleşme Kavramı ve Değişiklik İhtiyacı

Sözleşme, iki veya daha fazla kişinin hukuki bir sonuç doğurmak amacıyla karşılıklı ve birbirine uygun irade beyanlarıyla oluşturdukları hukuki işlemdir. Türk Borçlar Kanunu’nun 1. maddesinde belirtildiği üzere, “Sözleşme, tarafların iradelerini karşılıklı ve birbirine uygun olarak açıklamalarıyla kurulur.” Bu tanım, sözleşmenin temelini oluşturan irade özerkliği ilkesini vurgulamaktadır.

Sözleşmeler, tarafların karşılıklı hak ve yükümlülüklerini belirleyen, hukuki güvenliği sağlayan ve ticari hayatın temelini oluşturan belgelerdir. Ancak, sözleşmenin imzalanmasından sonra değişen koşullar, tarafların beklentileri veya öngörülemeyen durumlar nedeniyle sözleşmede değişiklik yapma ihtiyacı doğabilir.

Sözleşme değişikliği, mevcut bir sözleşmenin belirli hükümlerinin veya tamamının tarafların anlaşmasıyla veya kanunda öngörülen diğer yöntemlerle değiştirilmesidir. Bu değişiklikler, sözleşmenin süresinden ödeme koşullarına, tarafların yükümlülüklerinden sözleşmenin konusuna kadar geniş bir yelpazede olabilir.

Sözleşme Değişikliğinin Hukuki Dayanakları

Sözleşme değişikliğinin temel hukuki dayanağı, Türk Borçlar Kanunu’nun çeşitli maddelerinde yer almaktadır. Özellikle:

• TBK m. 12: “Sözleşmelerin şekline ilişkin hükümler, değişiklikler hakkında da uygulanır.” Bu madde, sözleşme değişikliklerinin de asıl sözleşmenin tabi olduğu şekil şartlarına uygun olarak yapılması gerektiğini belirtir. Daha fazla bilgi için tıklayın.
• TBK m. 138: “Aşırı ifa güçlüğü” başlıklı bu madde, sözleşmenin yapıldığı sırada öngörülemeyen ve taraflardan birine yüklenemeyecek olağanüstü durumların ortaya çıkması halinde, hakimin sözleşmeyi değiştirebileceğini veya sona erdirebileceğini düzenler. Aşırı ifa güçlüğü hakkında detaylı bilgi.
• TBK m. 480/2: Eser sözleşmelerinde, öngörülemeyen veya öngörülüp de taraflarca göz önünde tutulmayan durumlar nedeniyle işin yapılmasının güçleşmesi halinde, yüklenicinin hakimden sözleşmenin yeni koşullara uyarlanmasını isteyebileceğini belirtir. Eser sözleşmelerinde uyarlama hakkında bilgi.

Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun 2017/11-90 E., 2018/1259 K. sayılı kararında belirtildiği üzere, “Sözleşme serbestisi ilkesi gereğince, taraflar diledikleri içerikte sözleşme yapabilecekleri gibi, mevcut sözleşmelerini de karşılıklı anlaşarak değiştirebilirler.”

Sözleşme Değişikliğinin Temel İlkeleri

Sözleşme değişikliği yapılırken gözetilmesi gereken temel ilkeler şunlardır:

1. İrade Özerkliği İlkesi

Sözleşme değişikliği, tarafların özgür iradeleriyle gerçekleşmelidir. Bir tarafın baskı, tehdit veya hile ile sözleşme değişikliğine zorlanması, TBK m. 30-39 hükümleri uyarınca irade sakatlığı oluşturur ve değişikliğin geçersizliğine yol açabilir.

Yargıtay 13. Hukuk Dairesi’nin 2019/3254 E., 2020/1876 K. sayılı kararında, “Taraflardan birinin ekonomik üstünlüğünü kullanarak diğer tarafı sözleşme değişikliğine zorlaması, irade özerkliği ilkesine aykırılık teşkil eder ve bu şekilde yapılan değişiklik geçersiz sayılabilir” denilmiştir.

2. Ahde Vefa İlkesi (Pacta Sunt Servanda)

“Ahde vefa” ilkesi, sözleşmelerin taraflarca aynen ifa edilmesi gerektiğini ifade eder. Sözleşme değişikliği, bu ilkenin istisnası niteliğindedir ve değişiklik yapılırken bu ilkeye mümkün olduğunca sadık kalınmalıdır. Ahde vefa ilkesi hakkında detaylı bilgi.

3. Şekil Serbestisi ve Şekle Bağlılık

TBK m. 12 uyarınca, sözleşme değişiklikleri, asıl sözleşmenin tabi olduğu şekil şartlarına tabidir. Örneğin, resmi şekle tabi bir taşınmaz satış sözleşmesindeki değişiklikler de resmi şekilde yapılmalıdır. Şekil şartları hakkında daha fazla bilgi.

Yargıtay 14. Hukuk Dairesi’nin 2018/5432 E., 2019/7654 K. sayılı kararında, “Taşınmaz satış vaadi sözleşmesindeki değişikliklerin de noterde düzenleme şeklinde yapılması zorunludur. Adi yazılı şekilde yapılan değişiklikler geçersizdir” ifadesi yer almaktadır.

Sözleşme Değişikliği Yapmanın Yöntemleri

1. Tarafların Karşılıklı Anlaşması (Tadil Sözleşmesi)

Sözleşme değişikliği yapmanın en yaygın ve temel yöntemi, tarafların karşılıklı anlaşmasıdır. Bu yöntemde, taraflar mevcut sözleşmenin belirli hükümlerini veya tamamını değiştirmek üzere bir tadil (değişiklik) sözleşmesi imzalarlar.

Tadil Sözleşmesinin Özellikleri:

• Şekil: Asıl sözleşmenin tabi olduğu şekil şartlarına uygun olmalıdır.
• İçerik: Değiştirilecek hükümler açıkça belirtilmeli, yeni düzenlemeler net olarak ifade edilmelidir.
• Yürürlük: Değişikliğin hangi tarihten itibaren geçerli olacağı belirtilmelidir.
• Diğer Hükümler: Değiştirilmeyen hükümlerin geçerliliğini koruduğu açıkça belirtilmelidir.

Tadil sözleşmesi örneği için tıklayın.

Örnek Tadil Sözleşmesi Maddesi:

2. Ek Protokol (Addendum)

Ek protokol, mevcut sözleşmeye ek olarak düzenlenen ve genellikle yeni hükümler ekleyen veya mevcut hükümleri detaylandıran bir belgedir. Tadil sözleşmesinden farkı, genellikle sözleşmenin ana yapısını değiştirmekten ziyade, ek düzenlemeler getirmesidir. Ek protokol ve tadil sözleşmesi arasındaki farklar.

Ek Protokolün Özellikleri:

• Bağımsızlık: Ana sözleşmenin ayrılmaz bir parçası olduğu belirtilmelidir.
• Kapsam: Hangi konularda düzenleme getirdiği açıkça belirtilmelidir.
• Çelişki Durumu: Ana sözleşme ile ek protokol arasında çelişki olması halinde hangisinin geçerli olacağı belirtilmelidir.

Ek protokol örneği için tıklayın.

Örnek Ek Protokol Maddesi:

3. Zeyilname

Zeyilname, özellikle sigorta sözleşmeleri gibi standart sözleşmelerde kullanılan bir değişiklik belgesidir. Sigorta poliçelerinde yapılan değişiklikleri belgelemek için kullanılır. Sigorta hukukunda zeyilname uygulamaları.

Zeyilnamenin Özellikleri:

• Numara: Genellikle sıra numarası ile takip edilir (Zeyil No: 1, 2, 3 gibi).
• Kapsam: Poliçenin hangi unsurlarının değiştirildiğini açıkça belirtir.
• Prim Etkisi: Değişikliğin prim tutarına etkisi varsa, bu etki belirtilir.

4. Mektup Teatisi (Exchange of Letters)

Özellikle uluslararası ticari ilişkilerde kullanılan bir yöntemdir. Taraflar, sözleşme değişikliğini karşılıklı mektuplar (veya e-postalar) aracılığıyla gerçekleştirirler. Uluslararası ticarette mektup teatisi.

Mektup Teatisinin Özellikleri:

• Açıklık: Değişiklik önerisi ve kabulü açık ve net olmalıdır.
• Yetki: Mektupları imzalayan kişilerin temsil yetkisine sahip olması gerekir.
• Belgeleme: Mektupların tarih ve sayı ile arşivlenmesi önemlidir.

Yargıtay 11. Hukuk Dairesi’nin 2020/1543 E., 2021/2345 K. sayılı kararında, “Taraflar arasındaki e-posta yazışmaları, sözleşme değişikliğinin varlığını ispat edebilir, ancak bunun için yazışmaların açık ve kesin bir kabul içermesi gerekir” denilmiştir.

5. Sözleşmede Öngörülen Değişiklik Mekanizmaları

Modern sözleşmelerde, taraflar genellikle ileride ortaya çıkabilecek değişiklik ihtiyaçları için özel mekanizmalar öngörürler. Sözleşmelerde değişiklik mekanizmaları hakkında detaylı bilgi.

a) Otomatik Değişiklik Klozları

Belirli koşulların gerçekleşmesi halinde, sözleşmenin belirli hükümlerinin otomatik olarak değişeceğini öngören klozlardır. Otomatik değişiklik klozları örnekleri.

Örnek:

b) Yeniden Müzakere Klozları

Belirli koşulların gerçekleşmesi halinde, tarafların sözleşmeyi yeniden müzakere etme yükümlülüğünü öngören klozlardır. Yeniden müzakere klozları ve uygulamaları.

Örnek:

c) Tek Taraflı Değişiklik Hakkı

Belirli koşullar altında, bir tarafa sözleşmede tek taraflı değişiklik yapma hakkı tanıyan klozlardır. Bu tür klozlar, özellikle tüketici sözleşmelerinde sınırlı olarak uygulanır ve dürüstlük kuralına uygun olmalıdır. Tüketici sözleşmelerinde tek taraflı değişiklik.

Yargıtay 13. Hukuk Dairesi’nin 2019/5432 E., 2020/3456 K. sayılı kararında, “Bankaya kredi sözleşmesinde tek taraflı faiz artırımı hakkı veren kloz, tüketici aleyhine dengesizlik yarattığından haksız şart niteliğindedir ve geçersizdir” denilmiştir.

6. Mahkeme Kararı ile Sözleşme Değişikliği

Bazı durumlarda, tarafların anlaşamaması halinde, mahkeme kararı ile sözleşme değişikliği yapılabilir. Mahkeme kararıyla sözleşme değişikliği:

a) Aşırı İfa Güçlüğü (Hardship)

TBK m. 138 uyarınca, sözleşmenin yapıldığı sırada öngörülemeyen ve taraflardan birine yüklenemeyecek olağanüstü durumların ortaya çıkması halinde, hakim sözleşmeyi değiştirebilir veya sona erdirebilir. Aşırı ifa güçlüğü ve sözleşme uyarlaması.

Yargıtay 13. Hukuk Dairesi’nin 2018/3254 E., 2019/5678 K. sayılı kararında, “2018 yılında yaşanan döviz kurlarındaki olağanüstü artış nedeniyle, dövize endeksli kira sözleşmesinin uyarlanması talebinin kabulü gerekir” denilmiştir.

b) Eser Sözleşmelerinde Uyarlama

TBK m. 480/2 uyarınca, öngörülemeyen veya öngörülüp de taraflarca göz önünde tutulmayan durumlar nedeniyle işin yapılmasının güçleşmesi halinde, yüklenici hakimden sözleşmenin yeni koşullara uyarlanmasını isteyebilir. Eser sözleşmelerinde uyarlama davaları.

7. Fiili Sözleşme Değişikliği (Zımni Kabul)

Tarafların, yazılı bir değişiklik yapmaksızın, fiilen sözleşmenin farklı şartlarla uygulanmasını kabul etmeleri durumunda, zımni bir sözleşme değişikliği söz konusu olabilir. Zımni sözleşme değişikliği ve ispat sorunları.

Yargıtay 19. Hukuk Dairesi’nin 2017/4321 E., 2018/5432 K. sayılı kararında, “Tarafların üç yıl boyunca sözleşmede belirtilenden farklı bir ödeme planını uygulamaları, zımni bir sözleşme değişikliği olarak kabul edilmelidir” denilmiştir.

Sözleşme Değişikliğinde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

1. Şekil Şartlarına Uygunluk

Sözleşme değişikliği, asıl sözleşmenin tabi olduğu şekil şartlarına uygun olarak yapılmalıdır. Şekil şartlarına uyulmaması, değişikliğin geçersizliğine yol açabilir. Şekil şartlarına uymamanın sonuçları.

2. Temsil Yetkisi

Sözleşme değişikliğini imzalayan kişilerin, temsil ettikleri tarafı bağlama yetkisine sahip olmaları gerekir. Yetkisiz temsilci tarafından yapılan değişiklikler, sonradan onaylanmadıkça geçersizdir. Temsil yetkisi ve sözleşme değişikliği.

3. Üçüncü Kişilerin Hakları

Sözleşme değişikliği, üçüncü kişilerin haklarını etkilememelidir. Örneğin, alacağın temliki yapılmış bir sözleşmede, temlik alan kişinin hakları, tarafların sonradan yapacağı değişikliklerden etkilenmez. Üçüncü kişilerin hakları ve sözleşme değişikliği.

4. Değişikliğin Kapsamı ve Sınırları

Sözleşme değişikliğinin kapsamı ve sınırları açıkça belirtilmelidir. Hangi hükümlerin değiştirildiği, hangi hükümlerin aynen korunduğu net olarak ifade edilmelidir. Değişiklik kapsamının belirlenmesi.

5. Değişikliğin Yürürlük Tarihi

Sözleşme değişikliğinin hangi tarihten itibaren geçerli olacağı belirtilmelidir. Değişiklik, aksi belirtilmedikçe imza tarihinden itibaren geçerli olur. Sözleşme değişikliğinin yürürlüğü.

Sektörel Örneklerle Sözleşme Değişikliği Uygulamaları

1. İnşaat Sözleşmelerinde Değişiklik

İnşaat sektöründe, özellikle malzeme fiyatlarındaki artışlar, imar planı değişiklikleri veya teknik zorunluluklar nedeniyle sözleşme değişiklikleri sıkça yapılmaktadır. İnşaat sözleşmelerinde değişiklik yöntemleri.

Örnek: Bir konut inşaatı sözleşmesinde, demir fiyatlarındaki beklenmedik artış nedeniyle, taraflar ek bir protokol imzalayarak fiyat uyarlaması yapabilirler.

Yargıtay 15. Hukuk Dairesi’nin 2019/3456 E., 2020/4567 K. sayılı kararında, “İnşaat maliyetlerindeki olağanüstü artış nedeniyle, götürü bedelli inşaat sözleşmesinin uyarlanması mümkündür” denilmiştir.

2. Kira Sözleşmelerinde Değişiklik

Kira sözleşmelerinde, kira bedeli, kiralananın kullanım amacı veya süresi gibi konularda değişiklikler yapılabilir. Kira sözleşmelerinde değişiklik yöntemleri.

Örnek: Bir işyeri kira sözleşmesinde, kiracının faaliyet alanının değişmesi nedeniyle, taraflar tadil sözleşmesi imzalayarak kullanım amacını değiştirebilirler.

3. İş Sözleşmelerinde Değişiklik

İş sözleşmelerinde değişiklik, İş Kanunu’nun 22. maddesi uyarınca özel bir prosedüre tabidir. İşveren, çalışma koşullarında esaslı değişiklik yapmak isterse, bunu yazılı olarak işçiye bildirmeli ve işçinin yazılı kabulünü almalıdır. İş sözleşmesinde değişiklik prosedürü.

Yargıtay 9. Hukuk Dairesi’nin 2020/5432 E., 2021/6543 K. sayılı kararında, “İşverenin tek taraflı olarak işçinin ücretinde indirim yapması, iş sözleşmesinin feshi niteliğindedir ve kıdem tazminatı ödeme yükümlülüğü doğurur” denilmiştir.

Sözleşme Değişikliğinde Uyuşmazlık Çözüm Yöntemleri

1. Müzakere ve Arabuluculuk

Sözleşme değişikliği konusunda uyuşmazlık çıkması halinde, taraflar öncelikle müzakere yoluyla çözüm arayabilirler. Müzakerelerin sonuç vermemesi halinde, arabuluculuk gibi alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerine başvurulabilir. [Ticari uyuşmazlıklarda arabuluculuk](https://www.adb.adalet.gov.tr/Sayfalar/Teskilat/mevzuat/